Ma’lumki, kо‘plab rivojlangan davlatlarda qimmatli qog‘ozlar, ya’ni aksiyalar savdosi juda ommalashgan. Bu orqali turli kompaniyalar о‘z aksiyalarini sotuvga chiqarib, yetarli moliyaviy sarmoyaga ega bо‘ladi. Aksiyalarni sotib olganlar esa uning ortidan keladigan dividenddan manfaatdor.
Bugungi kunda mamlakatimizda ham qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, ularni joylashtirish va muomalada bо‘lishini ta’minlashni tartibga soluvchi barcha zaruriy meyoriy-huquqiy baza mavjud. Shu bilan birgalikda, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 24 yanvardagi qarori bilan tashkil etilgan Kapital bozorini rivojlantirish agentligi zimmasiga ham ushbu sohani jadal rivojlantirish borasidagi qator vazifalar yuklangan. Ayni paytda agentlikning viloyat boshqarmasi tomonidan ushbu maqsadda qator chora-tadbirlar amalga oshirilib, kapital bozorini rivojlantirish bilan bog‘liq muammolar, ularni hal etish masalalari о‘rganib kelinmoqda.
О‘rganishlardan ma’lum bо‘lmoqdaki, bizda kapital bozorini yanada rivojlantirish uchun imkoniyatlar yetarli. Biroq ulardan tо‘liq foydalanilayotgani yо‘q.
Misol uchun, bugungi kunda Kapital bozorini rivojlantirish agentligi viloyat boshqarmasi tomonidan rо‘yxatga olingan 40 ta aksiyadorlik jamiyati mavjud. Ushbu jamiyatlar tomonidan chiqarilgan aksiyalarning umumiy miqdori 904 milliard 665 million 412 ming sо‘mni tashkil etadi.
Ayni paytga kelib, mazkur aksiyadorlik jamiyatlarining aksariyati о‘z aksiyadorlari oldidagi dividenddan kattagina qarzdorlikka ega. Xususan, 2019 yil 1-chorak natijalariga kо‘ra, "О‘zdonmahsulot" tizimidagi korxonalarning dividenddan qarzdorligi 4 milliard 226 million 716 ming sо‘mni tashkil etmoqda. Bu miqdor "О‘zpaxtasanoat" AJ tizimidagi korxonalarda 3 milliard 998 million 515 ming, "О‘zbekneftgaz" AJ tizimidagi korxonalarda esa 1 milliard 981 million 307 ming sо‘mga yetgan. Shuningdek, boshqa qator aksiyadorlik jamiyatlarida ham dividenddan qarzdorliklar mavjud. Shunday bо‘lgach, qimmatli qog‘ozlar bozorida ushbu korxonalar aksiyalariga qiziqish qoladimi?
Xо‘sh, bu qarzdorliklar qanday paydo bо‘lmoqda? Aksiya egalari dividendlarini nega о‘z vaqtida olmayapti?
О‘rganishlar natijasida bu borada bir qator muammolar mavjudligi aniqlandi:
birinchidan, kо‘p hollarda aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan dividendlarni tо‘lab berish vaqti kelganda hisobida erkin pul mablag‘i bо‘lmaydi. Misol uchun, "О‘zpaxtasanoat" AJ tizimidagi korxonalarning dividendlarni tо‘lamasligiga jamiyatning yuqori organi tomonidan bu maqsad uchun pul ajratilmasligi sabab bо‘lgan;
ikkinchidan, aksiya egalari ogohlantirilishiga qaramay, о‘z vaqtida dividendni olishmaydi. Juda kо‘p hollarda bu ham qarzdorliklar kelib chiqishiga sabab bо‘lmoqda;
uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida о‘z aksiyadorlari haqida yetarli ma’lumotlar mavjud emas yoki ularda bor ma’lumotlar eskirib ketgan;
tо‘rtinchidan, mana shu sabablar yana bir sababni keltirib chiqarmoqda, ya’ni aksariyat aksiya egalarining о‘z aksiyalaridan dividend olishga bо‘lgan qiziqishi past. Ular о‘zi aksiyasiga egalik qilayotgan aksiyadorlik jamiyati, aksiyalarga hisoblangan dividendlar hamda jamiyatning moliyaviy kо‘rsatkichlari haqida umuman ma’lumotga ega emas.
Kapital bozorini rivojlantirish agentligi viloyat boshqarmasi tomonidan bu boradagi muammolar о‘rganilib, ularni bartaraf etish, dividendlarning о‘z vaqtida tо‘lanishini nazorat qilish borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu о‘rinda aksiya egalaridan ham qonunchilikda belgilangan huquqlaridan foydalanib, jamiyat boshqaruvida faol ishtirok etishlari, aksiyadorlar umumiy yig‘ilishlarida qatnashishlari, jamiyatga tegishli ochiq ma’lumotlar bilan tanishib borishlarini sо‘raymiz.
Ular dividendlarni olishda yuzaga kelayotgan huquqlarining buzilishi yuzasidan agentlikning viloyat boshqarmasiga murojaat etishlari ham mumkin.
Samariddin RО‘ZIQULOV,
boshqarma boshlig‘i
qashqadaryogz.uz ma’lumotlari asosida
