QASHQADARYO VILOYATI TARIXI.

Qashqadaryo vohasida miloddan avvalgi asrlarda vujudga kelgan, yoshi jahonning eng qadimgi manzillari bilan bo’ylashadigan shaharlar bor. Shahrisabz va Qarshi ana shunday shaharlardandir. Shahrisabz va Qarshining 2700 yillik yubileylari nishonlanishi va ularning ulug’ yoshi jahon miqyosida tan olinib, hukumatimiz qaroriga muvofiq bayram sifatida tantana qilingani fikrimizning yorqin isbotidir.

Qarshi shahrining kechmishi qadimiy Yerqo’rg’on, Zahhoki Moron, Nasaf (Naxshab) – Shulluktepa manzillarida o’tgan. Arxeologlarning ma’lumotlariga qaraganda, Qarshi vohasida birinchi shahar hozirgi qarshi shahridan shimolda joylashgan qadimgi Yerqo'rg’onda miloddan avvalgi VI-II asrlarda shakllangan. Eramizdan avvalgi VI-II asrlarda u ikki qator devor bilan o’ralgan va maydoni 150 gektar (tanob)ni tashkil etgan.

Qarshi vohasi markazining tarixi Bobil (Iroq), Aleksand¬riya (Misr), Yerevan (Armaniston), Taksila (Pokiston) kabi qadimgi shaharlar rivojiga o’xshashdir. Chunonchi, VI asrda Turk hoqonligi va Eron Sosoniylari tomonidan Eftalitlar imperiyasiga qarshi olib borilgan janglarda Yerqo’rg’on yonib, vayronaga aylangan. Shundan so’ng, Qarshi vohasi poytaxti Yerqo’rg'onning Janubiy-G’arb tomonidagi Qashqadaryoning Janubiy sohili bo’yida, hozirgi Shulluktepa o’rnida qad ko’taradi. U tarixda Naxshab (arabcha - Nasaf) nomi bilan ma’lum va mashhur.

Naxshab XIII asrda Chingizxon bosqinchilari tomonidan vayron qilingach, voha markazi uchinchi marotaba hozirgi Qarshining eski shahar qismi o’rnida qayta tiklangan. Shu tariqa Yerqo’rg'on, Naxshab va Qarshi shaharlari Qarshi voxasi markazining taraqqiyot bosqichlarini o’zida mujassam etgan. Yerqo’rg'on va Zahhoki Moron (m.a. II-I asrlar)da arxeologlar tomonidan topilgan ko’hna ashyolar o’zbek xalqining ajdodlari eng qadimgi zamondan o’troq hayot kechirib, davlat tuzumi asosida shahar madaniyatini yaratganligini va hunarmandchilik, san’at rivojlanganligini tasdiqlaydi.

Nasaf IX-XII asrlarda Janubiy Sug’dning asosiy shaharlaridan hisoblangan. Unda rabot, shahriston, karvonsaroylar, masjid va madrasalar mavjud bo’lgan.Manbalarda Nasafning Boyon guzarida buyuk muhaddis Imom Buxoriy istiqomat qilganligi, Nasafda xadisshunoslik maktabi faoliyat ko’rsatganligi va bu shahar IX-X asrlarda o’ziga xos ilmiy-madaniy markazlardan biri darajasiga ko’tarilganligi qayd etilgan. Mazkur shaharda turli davrlarda 200 dan ziyod Nasafiylar yashab, ijod etgan. 

Istiqlol tufayli O‘zbekistonda madaniy merosga nisbatan munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi. Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Shahrisabz kabi qadimiy shaharlarning qutlug‘ yubileylari o‘tkazilib, ulardagi umumbashariy madaniyatning bebaho durdonalari bo‘lgan me’moriy obidalar qayta tiklandi. Xuddi shunday navbat o‘zining boy tarixi va madaniy merosiga ega bo‘lgan Qarshi shahriga ham yetib keldi va shahar yubileyi nishonlandi.

Qarshining hozirgi kungacha saqlangan me’moriy yodgorliklari - Ko‘kgumbaz, Qashqadaryo ko‘prigi, Qarshi hammomi, Sharofboy, Bekmurodboy, Qilichboy, Abdulazizboy madrasalari, Odina jome’ masjidi, Qarshi sardobasi, Abu Ubayda bin al-Jarroh ziyoratgoxi va Xonaqo masjidi majmuasi hukumatimiz va xalqimiz ardog‘ida.

Qarshi shahridagi Ko‘kgumbaz masjidi, Qashqadaryo ustiga qurilgan g‘ishtko‘prik, qadimiy hammom va madrasalar o‘zbek me’morchiligining noyob namunalaridan bo‘lib, ularning har biri o‘z tarixiga ega. Bu obidalar O‘zbekistondagi ko‘plab tarixiy-madaniy yodgorliklar kabi yuksalishi ulug‘vorlik davrlarini ham, e'tiborsizlik va tahqirona tazyiqlarni ham, vayrongarchilik va tushkunlik holatlarini ham boshidan kechirgan. 

Tarixiy lavha

Hozirgi O’zbekistonning Qashqadaryo viloyati qadimgi so’g’d vohasining unumdor dehqonchilik hududini egallagan bo’lib, qadimda o’z suvlarini Amudaryoga quyuvchi Zarafshon va Qashqadaryo daryolari oralig’ida, movarounnahrning qoq markazida joylashgan. Movarounnahrning barcha tarixiy rivojlanish bosqichlari ushbu viloyat bilan chambarchas bog’liqdir. Kitob va Shahrisabzda joylashgan qadimgi shaharlarda olib borilgan qazish ishlari davomida arxeologlar tomonidan topilgan xilma xil moddiy boyliklar va tangalar silsilasi antik so’g’diyonaga xos bo’lgan boy madaniyatdan dalolat beradi. Antik davrdan keyingi ilk asrlardagi mustaqil davlatlar hisoblanmish Kitob, Zahoki Maron va Qarshi yaqinidagi Yerqo’rg’on shaharlari tarixiy qatlamlarda yorqin iz qoldirgan. Yangi eraning V asriga kelib esa antik shaharlarning tanazzulga yuz tutishi kuzatiladi. IV-VII asrlarda birin-ketin ilk feodallarning mustahkam qal’alari paydo bo’la boshladi. (Muddintepa, Sho’rtepa, Shulluktepa va boshqalar shular jumlasidandir). Arxeologik qazishmalar mobaynida IV-VII asrlarda mavjud bo’lgan Kadjartepa, Tog’aytepa, Ko’xnafazli shaharchalarining qoldiqlari topildi. Shu vaqtda Kesh viloyati (Kitob va Shahrisabz) va Naxshab (hozirgi Qarshi shahri) turk hoqonligi davlatining to’qqiz federatsiyasi tarkibiga kirardi. Ular muxtoriyat hisoblanar hamda Samarqandda hukmronlik qiluvchi hoqonga hiroj to’lardi.

O’sha vaqtdagi shaharlarda loydan qurilgan qalin devorlar, ularda qo’riqlash uchun baland minoralar va mustahkam darvozalar, ba’zi shahar darvozalarida esa mustahkam qulflar mavjud edi. Shahar hududi gavjum aholi yashaydigan ijtimoiy - madaniy markaz hisoblanardi.

 KO‘KGUMBAZ

XVI asr oxirlarida Abdullaxon II (1557-1598) hukmdorligi davrida Markaziy Osiyoda katta qurilishlar avj olgan. Qarshi shahrida usha vaqtda Madrasa, hammom, hashamdor Ko‘kgumbaz namozgohi qurilgan, hatto Qashqadaryo o‘stiga ko‘prik ham solingan.

Ko‘kgumbaz masjidi hayit namozlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda xalq har yilda ikki marta «Ramazon» va «Qurbon» hayitlari marosimlaridagina to‘planardi. Hayit namozi masjidlari namozgoh yoki musallo deb ham yuritilgan. Namozlar paytida ko‘plab xalq yig‘ilganligi sababli namozgohlar shahardan tashqarida, kengroq joylarga qurilgan. Odatda, guzar, jome’ va hokazo masjidlarning devori yoki binolar bilan o‘ralgan hovlisi bo‘lgan. Namozgohlar esa ochiq, keng maydonda mehrob devori bilan qiblaga qaratilgap yagona binodan tashkil topgan. Ko‘kgumbaz jome’ masjidi ana shunday namozgohlardan bo‘lib, o‘tmishda «Namozgoh», «Juma masjidi» deb atalgan.

Masjid binosi gumbaz tomli asosiy bosh xona - xonaqoq hamda uning ikki yonidagi chap va o‘ng qanot qismlaridan iborat. Tarhi tug‘riburchak shaklida bo‘lib, uzunligi 38.25 metrga teng. Qisqa tomonlarining biri 14 metr, ikkinchisi esa 14.6 metr. Asosiy xonaning tarhi 8 metrli kvadrat, u yon devorlariga ishlangan ravoqli yo‘lak bilan qanot qismlariga bog‘langan. Qanot qismlarining har biri ikki qator bo‘lib tushgan to‘rt xonadan tashkil topgan. Xonalar tepasi gumbazlar bilan yopilgan. Binoning yuza va yon tomonlaridagi xonalarning oldi o‘z vaqtida ayvon singari ochiq bo‘lgan. Hozir ularga g‘isht terilib, yon tomondagilarning butunlay yopilganligini, yuzadagilarning esa qisman toraytirilganligini ko‘ramiz. Xonalar, o‘z navbatida, bir-biriga ravoqli bo‘shliqlar orqali ochiladigan qilib qurilgan. Asosiy xonaning qibla tomonidagi devorida mehrob, yonida esa pog‘onali minbar mavjud. Mehrob eniga ancha chuqur ishlangani uchun bino orqasidagi devor bir oz kengaygan. U xonaqoq o‘rtasidan chetroqqa surilgan holatda joylashgan. Xonaning oldi yon qanot qismlar bilan uzviy bog‘langan peshtoqdan iborat. Uning qalin dahanalari ichida aylana zinalari yon qanotlar binoning tomiga olib chiqadi.

Balandligi 14 metrga teng xonaqohning tepasi qanotlarga qo‘ndirilgan ichki gumbaz bilan yopilgan, xonaqohning qibla tomoni devorida mehrobni o‘rab olgan katta ravoq ichkarisi qalqonsimon mayda bag‘alli yarim gumbaz shaklida. Yon qanot xonalarning gumbazlari qabariq ko‘rinishdagi ganchkor bag‘al tarzida ishlangan. Bino, asosan, 26x26x5 va 28x28x6 santimetrli chor g‘ishtlar bilan qurilgan. SHuningdek, peshtoqning qalin devorlari ichini to‘ldirish hamda xarsang toshli poydevorlarning tagini tekislash uchun g‘isht parchalari ishlatilganligi ham aniqlandi.

Poydevorlar nisbatan uncha chuqur emas - 0.7-1.1 metr, qalinligi ham devorlar qalinligiga teng, unda tuproq bilan to‘ldirilgan joylari ham uchraydi.

Binoning eng asosiy, mo’tabar  qismi honaqoh hisoblanadi. Chunki bu xonada namozxonlarga qibla tomonni belgilab beruvchi Mehrob joylashgan. Namozgoxning old qismiga ulkan peshtoq va Xonaqoh ustiga uzoqdan yaqqol ko‘rinadigan baland moviy gumbaz qurilgan. Peshtoqni sirlangan koshinlar bilan bezatilishi ham shu maqsadda qilingan (yon qanot qismlari bezatilmagan).

Binoni  bezagan qoplamalariga moviy, ko‘k, zangori va oq rangli koshinlar hamda silliqlangan g‘ishtlar ishlatilgan. Peshtoqning ichki va yon devorlaridagi bezaklar sirlangan qadama g‘ishtlaridan terilgan sodda shaklli geometrik naqshlar hamda ularga bitilgan xatlardan iborat (xatlarda «Olloh», «Muxammad» va boshqa so‘zlar yozilgan). 

QASHQADARYO KO‘PRIGI

Pishiq g‘ishtdan ravoqli ko‘prik qurish tajribasi O‘rta Osiyoda ilgaridan rasm bo‘lgan, ilk o‘rta asrlar davriga kelib u ancha takomillashtirilgan. Bizgacha etib kelgan ko‘hna ko‘priklar XVI asrning ikkinchi yarmiga taalluqli bo‘lib, ular orasida Qashqadaryo ustida qurilgan ko‘prik eng katta hisoblanadi.

Daryo o‘zanini kesib o‘tgan, g‘ishtdan qurilgan ko‘prikning o‘n ikkita mustahkam pillapoyasi oyoqlari keng va past ravoqlar orqali tutashtirilgan. Ko‘prikning uzunligi - 122 metr, eni - 8.2 metr, daryo tubidan o‘rtadagi yul qoplamigacha bo‘lgan balandligi - 5.35 metr. Ko‘prikning har ikki tomonidagi ravoqlar oralig‘idagi pillapoyalar juda baquvvat silindirsimon, g‘ishtli tirgovichlar bilan mustahkamlangan. Uning asosi pastga tomon kengaytirib borilgan, har birining diametri qariyb 4 metr keladigan burjlarga birlashtirilgan. Maromi bilan terilgan g‘ishtin burjlar qatori, ravoqning chuqur jar tepasida ekanligi, ko‘prikning ustki tuzilishi chidamli, puxta inshootning me’moriy qiyofasidan darak beradi.

Daryo o‘zanining kengaytirilganligi sababli ko‘prik 1914 yilda qayta qurilgan. Qirg‘oqning chetki kuhna pillapoyalari yangilangan. Ko‘prikning ikki tomoniga qorovulxonalar qurilgan. Bu bajarilgan ishlar g‘isht plitaga yozib quyilgan. Rivoyatda Qashqadaryo ko‘prigining qurilishini Abdullaxon II ga nisbat beriladi.